کودک بیش فعال: باید و نبایدهای تربیتی این کودکان

بزرگ کردن کودک بیش فعال قلق های خاص خود را دارد. ممکن است، بسته به نوع و شدت علائم، برای اجرای قوانین و روتین های عادی خانه به بن بست بخورید. پس چاره ای جز امتحان کردن رویکردهای مختلف ندارید. مقابله با بعضی از رفتارهای بیش فعالی، والدین را سرخورده می کند اما چند راهکار وجود دارد تا زندگی به کام والدین تلخ نشود.

والدین باید این واقعیت را قبول کنند که عملکرد مغز کودک بیش فعال با بقیۀ بچه ها فرق دارد. کودک بیش فعال می توانند خوب و بد را از هم تشخیص دهند اما به خاطر این اختلال، بیشتر مستعد رفتار تکانشی است.

در این مقاله از دپارتمان کودک و نوجوان مجله سلامت دکتر بهشتیان با بایدها و نبایدهای تربیت کودک بیش فعال آشنا می شویم.

برای تربیت کودک بیش فعال، باید رفتار خود را اصلاح کنید و روش های کنترل رفتار فرزند را یاد بگیرید. اولین قدم در درمان کودک، مصرف دارو است. از روش های رفتاری برای کنترل علائم بیش فعالی غافل نشوید. به کمک این راهکارها می توانید رفتار مخرب را به حداقل برسانید و به فرزندتان کمک کنید تا به عدم اعتماد به نفس غلبه کند.

اصول رفتار درمانی در تربیت کودک بیش فعال

رفتاردرمانی دو اصل اولیه دارد. اول، تشویق کردن و پاداش دادن به رفتار خوب (تقویت مثبت). دوم، محروم کردن از چیزها یا موقعیت های مثبت بعد از رفتار اشتباه (تقویت منفی یا همان تنبیه). شما با قانون گذاری و نشان دادن پیامدهای پیروی یا سرپیچی از قوانین، به کودک یاد می دهید که رفتار او بی جواب نمی ماند. شما باید این دو اصل را در تمام ابعاد زندگی کودک پیاده کنید. یعنی هم در خانه، هم در کلاس درس و هم در عرصۀ اجتماع.

از قبل رفتار قابل قبول و رفتار غیر قابل قبول را برای کودک بیش فعال را مشخص کنید

هدف از اصلاح رفتار این است که به فرزندتان کمک کنید تا به پیامدهای یک رفتار فکر کرده و میل یا انگیزۀ عملی کردن آن رفتار را کنترل کند. پدر و مادر برای آموزش این مسئله به کودک باید دلسوز، صبور، باملاحظه، پرانرژی و قوی باشند و اول مشخص کنند که چه رفتاری قابل پذیرش و چه رفتارهایی غیر قابل پذیرش است. پایبندی به این قوانین ضروری است. اگر یک روز بابت یک رفتار خاص فرزند خود را تنبیه کنید و روز بعد آن را نادیده بگیرید، روند پیشرفت کودک به تأخیر می افتد. بعضی از رفتارها مثل پرخاش فیزیکی، بیدار نشدن در صبح یا خاموش نکردن تلویزیون در شرایطی که والدین از فرزند می خواهند این کار را انجام دهد، تحت هر شرایطی غیر قابل قبول است.

فرایند درونی سازی و عملی کردن این قوانین طول می کشد و برای کودک کار سختی است. قوانین باید ساده و مشخص باشند. هربار کودک از قوانین پیروی می کند، به او جایزه دهید. می توانید از سیستم امتیازدهی استفاده کنید. برای مثال، بابت رفتار خوب به کودک امتیاز دهید و به ازای رسیدن امتیازها به عدد مشخص، مواردی مثل خرید کردن، تماشای تلویزیون یا بازی کامپیوتری به او هدیه دهید. فهرستی از قوانین خانه تهیه کنید و آن را جایی بچسبانید که جلوی چشم باشد. تکرار و تقویت مثبت باعث می شود کودک قوانین را بهتر درک کند.

قوانین را مشخص کنید اما در عین حال، انعطاف پذیر باشید

پایبندی به دو اصلِ پاداش دادن به رفتارهای درست و تنبیه رفتارهای غلط بسیار مهم و ضروری است اما زیاد به کودک سخت نگیرید. یادتان باشد کودک بیش فعال نمی تواند مثل بقیۀ بچه ها به راحتی با تغییر کنار بیاید. به کودک اجازۀ اشتباه کردن بدهید تا از اشتباهات خود درس بگیرد. اگر فرزندتان رفتار عجیبی از خود نشان می دهد که به ضرر او یا دیگران نیست، این رفتار را به عنوان ویژگی شخصیتی از او بپذیرید. تنبیه رفتارهای منحصر به فرد، صرفاً به این خاطر که از نظر شما غیر عادی و عجیب و غریب است، به ضرر کودک تمام می شود.

کنترل پرخاشگری در کودک بیش فعال

یکی از مشکلات رایج در بین کودکان بیش فعال این است که زیاد از کوره در می روند. تایم اوت (وقفه) یک روش موثر برای آرام شدن والدین و کودک است. وقتی کودک در محیط عمومی دست به پرخاشگری می زند، فوراً در نهایت آرامش اما قاطعانه او را از جمع دور کنید. برای کودک توضیح دهید که در «تایم اوت» باید به رفتار بد خود فکر کند و آرام شود. اگر رفتاری که کودک از خود نشان می دهد چندان مخرب نیست، آن را نادیده بگیرید تا از این طریق انرژی سرکوب شدۀ خود را تخلیه کند. اما حتماً رفتارهای مخرب، خشونت آمیز یا آزاردهنده را تنبیه کنید.

«بایدها»

ایجاد چهارچوب و ساختار

هر روز از یک روتین خاص پیروی کنید و به آن پایبند باشید. آداب غذا خوردن، انجام تکالیف، زمان بازی و خواب را مشخص کنید. وظایف سادۀ روزمره، مثل مرتب کردن لباس ها، را به کودک بسپرید تا منظم بار بیاید.

وظایف را به چند قسمت تقسیم کنید تا کودک بیش فعال بهتر بتواند آن ها را مدیریت کند

لیست وظایف کودک را روی تقویم دیواری بنویسید. برای هر یک از وظایف خانه و تکالیف مدرسه از یک رنگ متفاوت استفاده کنید تا کودک وظایف روزانه و تکالیف مدرسه را طبق برنامه انجام دهد. حتی می توانید روتین صبحگاهی را به چند وظیفۀ جدا تقسیم کنید.

زندگی کودک بیش فعال را ساده و منظم کنید

یک جای مشخص و ساکت را به مطالعه، انجام تکالیف و فاصله گرفتن از هرج و مرج روزانه اختصاص دهید. خانه را تمیز و مرتب نگه دارید تا کودک بداند جای هر چیز کجاست. بدین ترتیب، حواسش پرتِ چیزهای غیر ضروری نمی شود.

محدود ساختن عواملی که حواس کودک بیش فعال را پرت می کند

کودکان بیش فعال از مواردی مثل تلویزیون، بازی کامپیوتری و کامپیوتر (که به راحتی حواس آدم را پرت می کنند) استقبال می کنند. این موارد، عامل تکانشگری است. پس باید استفاده از آن ها را محدود کنید. مدت زمان استفاده از این وسایل را کم بیاورید و بیشتر به کودک اجازه دهید تا بیرون از خانه بازی کند تا انرژی او تخلیه شود.

تشویق کودک  فعال به ورزش

فعالیت بدنی یک روش سالم برای سوزاندن انرژی اضافه است. به علاوه، به کودک کمک می کند تا روی حرکات خاص متمرکز شود که در کاهش تکانشگری موثر است. ورزش به تقویت تمرکز، کاهش خطر افسردگی و اضطراب و فعالسازی سالم مغز هم کمک می کند. بسیاری از ورزشکاران حرفه ای، بیش فعالند. کارشناسان معتقدند فعالیت ورزشی به کودکان بیش فعال کمک می کند تا علاقه، توجه و انرژی خود را در زمینۀ سازنده متمرکز کنند.

تنظیم الگوی خواب

ساعت خواب یکی از مشکلاتی است که کودکان بیش فعال با آن دست و پنجه نرم می کنند. بی خوابی به عدم توجه، بیش فعالی و بی پروایی دامن می زند. پس خیلی مهم است که در تنظیم خواب به فرزند خود کمک کنید. برای این کار، محرک های مختلف نظیر شکر و قهوه را حذف و مدت زمان تماشای تلویزیون را کم کنید.

کودک بیش فعال را به بلند فکر کردن تشویق کنید

بعضی از کودکان بیش فعال روی رفتار خود کنترل ندارند. در نتیجه، بدون فکر، حرف می زنند و رفتار می کنند. از کودک بخواهید افکار و منطق خود را با صدای بلند بیان کند. اگر فرایند تفکر کودک را درک کنید، می توانید به او کمک کنید تا رفتارهای تکانشی خود را به حداقل برساند.

کودک بیش فعال را به صبر تشویق کنید

به کودک یاد دهید قبل از حرف زدن یا جواب دادن، یک لحظه مکث کند. در انجام تکالیف به او کمک کنید. از او درمورد برنامۀ تلویزیونی یا کتاب مورد علاقه سوال بپرسید تا به جواب های حساب شده و منطقی تشویق شود.

به فرزندتان باور داشته باشید

احتمالاً کودک نمی داند که چقدر بابت وضعیت او تحت فشار هستید. لازم است نگاه مثبت خود را حفظ کنید و از روحیه دادن به فرزند خود دست نکشید. از رفتارهای خوبش تعریف کنید تا قدرت تشخیص خوب از بد را پیدا کند. بله، فرزند شما بیش فعال است ولی به او باور داشته باشید و به آینده امیدوار باشید.

مشاوره

مدیریت این شرایط کار یک نفر نیست. کودک از شما روحیه می گیرد اما به کمک حرفه ای هم احتیاج دارد. از روانشناس کمک بگیرید. از کمک گرفتن و کمک خواستن نترسید. بسیاری از والدین تمام تمرکز خود را روی کودک می گذارند و از نیازهای روحی خود غافل می شوند. روانشناس در کنترل استرس و اضطراب به هردوی شما کمک می کند. همچنین می توانید در گروه های حمایتی عضو شوید.

استراحت کنید

هیچ کس نمی تواند در همۀ شرایط ۱۰۰ درصد توان خود را بگذارد و همیشه حامی دیگران باشد. طبیعی است که از دست خودتان یا فرزندتان عصبانی شوید. درست همانطور که کودک به زمان های استراحت بین مطالعه نیاز دارد، شما هم به استراحت احتیاج دارید. والدین باید زمانی از روز را به خود اختصاص دهند. انجام روش های زیر موثر است:

• پیاده روی
• رفتن به باشگاه ورزشی
• گرفتن دوش آب گرم

خونسردی خود را حفظ کنید

والد پرخاشگر نمی تواند به فرزند بیش فعال و تکانشگر خود کمک کند. کودکان از رفتار اطرافیان تقلید می کنند، پس اگر حین عصبانیت آرام و خونسرد بمانید، به فرزند خود کمک می کنید تا همین کار را انجام دهد. قبل از تلاش برای آرام کردن کودک، اول خودتان چند نفس عمیق بکشید، آرام شوید و به افکار خود سروسامان دهید. هرچقدر بیشتر آرام شوید، کودک هم آرام تر می شود.

«نبایدها»

بابت چیزهای پیش پا افتاده خودخوری نکنید

با بعضی از رفتارهای فرزند خود کنار بیایید. فرض کنید سه کار را به فرزند خود می سپرید و او دوتا را انجام می دهد. از وظیفۀ سوم چشم پوشی کنید. کم کم کودک یاد می گیرد و کوچک ترین قدمی که در این راه برمی دارد، ارزشمند است.

از کوره در نروید

یادتان باشد رفتار کودک ناشی از یک اختلال است. بیش فعالی یک مشکل درونی است که در ظاهر نشانه ای ندارد ولی نوعی مشکل است که باید درمان شود. هر وقت عصبانی یا ناامید شدید، به این فکر کنید که این وضعیت از کنترل فرزندتان خارج است.

منفی باف نباشید

شاید ساده به نظر برسد اما لازم است صبور باشید و آرام آرام جلو بروید. یادتان باشد مسائل مختلف را در نظر بگیرید. شاید امروز بابت یک چیز خجالت بکشید یا مضطرب شوید اما فردا حتی یادتان نمی آید سر چه چیزی اذیت شدید.

اجازه ندهید کنترل دست کودک با اختلال بیش فعالی بیفتد

یادتان باشد در نهایت این شما هستید که قوانین و رفتارهای قابل قبول در خانه را تعیین می کنید. صبور و دلسوز باشید اما اجاز ندهید رفتارهای کودک شما را بترساند.

سوالات متداول